Pozostali na zawsze
W dzisiejszych czasach wszelkiego rodzaju marsze są na porządku dziennym. Maszerują zadowoleni, maszerują wkurzeni i protestujący, maszerują w końcu – czy jak kto woli: „paradują” – wszelkiego rodzaju mniejszości. Nikt już jednak nie maszeruje, w okolicznościach takich, jakie w naszym kraju miały miejsce np. sześćdziesiąt kilka lat wstecz...
Fot. WFP
W ostatnich dniach stycznia roku 1945 - wojska sowieckie podchodziły akurat pod Wrocław - rozpoczęła się ewakuacja więźniów z podobozu Gross Rosen w Brzegu Dolnym (Dyhernfurth I i II). Opuszczało go wówczas trzy tysiące dwustu więźniów. Oprócz eskorty SS-manów towarzyszył im dwudziestostopniowy mróz. Odziani w łachmany, wycieńczeni, niedożywieni i chorzy, rozpoczęli marsz cierpienia i śmierci. Szlak przemarszu kolumn więźniów wiódł m.in. przez Środę Śl. Ostatnie grupy, około dwustu osób, dotarły do miasta nocą 28 stycznia. Dla wielu z nich przystanek w pobliżu rzeźni miejskiej miał być tym ostatnim. O ile przed chorobami i mrozem, można się było czasem obronić, o tyle przed kulami nazistów (na dziedzińcu rzeźni) – nie. Pozostali tu na zawsze. W jednym tylko miejscu odkryto później ciała dziewięćdziesięciu trzech więźniów, w tym blisko trzydziestu Polaków. Miejsce to upamiętniono płytą – symboliczną mogiłą na ul. Malczyckiej. 1 września i 9 maja składa się tam, a przynajmniej powinno, kwiaty. Po raz drugi północno-zachodnimi ziemiami powiatu średzkiego i przez samą Środę szlak wiódł dwa miesiące później.
Ex libris Liceum Ekonomicznego
Teren powiatu średzkiego
- Wojska niemieckie, wypierane, wycofywały się nad Nysę Łużycką, a Festung Breslau broniła się przed nacierającymi wojskami I Frontu Ukraińskiego marszałka Koniewa, które pod koniec marca zostały wzmocnione wojskami II Armii Wojska Polskiego (I Armia WP walczyła wówczas na Wale Pomorskim). Jej siły skierowano w rejon Wzgórz Trzebnickich, od Oleśnicy przez Trzebnicę po Brzeg Dolny, jako odwód wojsk sowieckich w walce o Wrocław – relacjonuje wydarzenia sprzed lat, nauczyciel historii, średzianin Jerzy Bystrzanowski. – Po kilkudniowym odpoczynku (1 i 2 kwietnia – Święta Wielkanocne) rozpoczęto szkolenie do zluzowania wojsk sowieckich. Jednak już 4 kwietnia przyszedł rozkaz przemarszu oddziałów w rejon Bolesławca do walki nad Nysą Łużycką. Przemarsz wojska miał nastąpić dwiema trasami: północną (Ścinawa, Lubin, Chocianów) i południową (Środa Śl., Kwietno. Legnica, Chojnów).
Ruch na zachód, południową marszrutą, rozpoczęła 5 dywizja piechoty (dowódca gen. Brygady Aleksander Waszkiewicz), już 4 kwietnia wieczorem przechodząc Odrę w rejonie Brzegu Dolnego i wkraczając na teren powiatu średzkiego.
Kolumny samochodowe sztabu dywizji, 22 pułku artylerii lekkiej, 6 dywizjonu artylerii pancernej i 5 batalionu sanitarnego, przybyły do miejsca postoju przed północą. Pułk artylerii zatrzymał się w Lipnicy, a sztab dywizji, dywizjon artylerii pancernej i batalion sanitarny w Szczepanowie. Do Środy Śl. dotarły 13 i 17 pułk piechoty z 14 batalionem saperów. Kwatermistrzostwo dywizji zatrzymało się w Kobylnikach.
Przeprawa mało wydajna
- Należy zaznaczyć, że przemarsze wojsk odbywały się nocą, by nie zdradzać ruchu i koncentracji wojska, a zarazem uchronić je przed atakami lotnictwa niemieckiego. 8 dywizja piechoty, stacjonująca w Obornikach, miała tym samym szlakiem przemieszczać się następnej nocy, 5 kwietnia. Korzystano z uszkodzonego mostu kolejowego w Brzegu Dolnym, prowizorycznie przystosowanego do przemarszu wojsk – kontynuuje Jerzy Bystrzanowski.
Jak jednak pokazało doświadczenie 5 dywizji, przeprawa ta okazała się „mało wydajna”. Jako ciekawostkę można potraktować fakt, że most kolejowy w Brzegu Dolnym, a dokładniej wąska na nim kładka, i obecnie używany jest jako skrót do miasta przez rzekę, uczęszczany przez pieszych i rowerzystów.
W nocnym marszu (z 5 na 6 kwietnia) 8 dywizja minęła więc Brzeg Dolny i idąc wzdłuż prawego brzegu Odry, przez Prawików, przekroczyła rzekę w Malczycach. Sztab dywizji, sztab 37 pułku artylerii i 11 dywizjon artylerii pancernej na odpoczynek rozlokowały się w Kwietnie, 36 pułk z 3 dywizjonem artylerii w Wilczkowie, Rachowie i Rusku, 32 piechoty z 1 dywizjonem w Malczycach. Tej nocy 5 dywizja ze Środy Śl. przeszła przez Dębice w rejon Legnicy, a następnej nocy Legnicę minęła 8 dywizja.
Ex libris Izby Pamięci
Ocalić od zapomnienia?
Na ponad 1100 km trasie, jaką II Armia Wojska Polskiego przeszła od woj. lubelskiego gdzie się formowała, do Nysy Łużyckiej, gdzie 11 kwietnia rozpoczęła walki, znalazł się teren i naszego powiatu. Armia liczyła wtedy 90 tysięcy żołnierzy. Łączne straty wyniosły 21 362 żołnierzy (zginął również dowódca dywizji gen. bryg. Aleksander Waszkiewicz). Warto o tym pamiętać przechodząc koło pomnika Żołnierzom Polskim na pl. Wolności oraz obok płyty pamiątkowej przy ul. Malczyckiej.
Imię II Armii Wojska Polskiego nosiło swego czasu Liceum Ekonomiczne w Środzie Śl. i działająca w nim przed laty Izba pamięci narodowej. O obu placówkach pisaliśmy na łamach Expressu kilka tygodni temu. Utrwaleniu pamięci miały też służyć liczne obeliski i pamiątkowe płyty na trasie przemarszu II AWP, których nie brakowało i na terenie naszego powiatu. Niestety, złodzieje złomu wieloma z nich „zaopiekowali się” po swojemu. A może warto, by ktoś sprawą się zajął, tak, by o historii najnowszej tych ziem nie zapomniano zbyt szybko?
